Köymen, Mehmet Altay

PROF. DR. MEHMET ALTAYKÖYMEN,
HAYATl VE ESERLERİ
Doç. Dr. Feda Şamil ARIK*

HAYATI
(1916-1993) Selçuklu tarihi ve medeniyeti üzerindeki çalışmalanyla tanınmış değerliilim ve fikir adamımız Prof.Dr.Mehmet Altay Köymen, 13.5.1916 tarihindeAnkara'nın Haymana ilçesinin Deveci Köyü'nde doğmuştur. Annesi Seyide Hanım, babası, Birinci Dünya Savaşı'nda Çanakkale Cephesinde şehit düşen Ali Rıza Efendi' dir. İlkokulu Haymana' da birincilikle bitirip (I929), Ankara Gazi Eğitim Enstitüsü iköğretmen Okulu'na girmiş, bilahare, bu okulun kapatılmasıyla öğrenimini Adana Öğretmen Okulu'nda sürdürmüş ve İstanbul Haydarpaşa Öğretmen Okulu'nda başanyla tamamlamıştır (1935). Memlcketi Haymana'nın Çalış Köyü'nde bir süre öğretmenlik ve başöğretmenlik yaptıktan sonra, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi'ne girmiş (1936) ve 1940'da Ortaçağ Tarihi Kürsüsü'ndenmezun olmuştur.3.7.1 943'de, Prof. Fuat Köprülü'nün denetiminde hazırladığı tezle "doktor" unvanını almış, bir yıl Gazi Eğitim Enstitüsü'nde tarih öğretmenliği yapıp, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi'nde, mezkür kürsüye asistan tayin edilmiştir (8.12.1944). 15.1ı. 1948'de "doçent" olmuş ve o sıralarda yeni kurulan Genel Türk Tarihi Kürsüsü eylemli doçentliğine atanmıştır (30.3.1949). 1951'de, bilgi, görgü ve ihtisasını artırmak üzere, iki yıllığına Avrupa'ya gönderilmiş, Almanya, Fransa ile, özellikle 21 ay kaldığı İngiltere (Londra)'de "British Museum" ve Londra Üniversitesi'ne bağlı "School of Oriental and African Studies"de, mesleki çalışma ve incelemelerde bulunmuş, çalışmalannın takdir edilmesiyle, i956'da "profesör" unvanıyla ve bir yıl süre ile, sahasında dersler vermek için dünyaca ünlü Columbia Üniversitesi'nce Amerika'ya davet edilmiş, ancak bazı engeller dolayısıyla gidememiş, 3.4.1958' de profesörlüğe yükseltilmiştir. 1960' da Almanya'da" A.Ü.D.T.C.F.Tarih Bölümü. Genel Türk Tarihi Anabilim Dalı Ögretim Üyesi. Freiburg Üniversitesi "Orientalisches Seminar"de araştırıcı profesör olarak çalışmış, 1965'de İran, 1966'da İngiltere, 1969'da Suriye, 1970-71'de İran vePakistan' da bilimsel araştırmalar yapmış, konferanslar vermiş, 1975-76' da Hamburg Üniversitesi "Önasya Tarihi ve Kültürü Semineri"nde konuk profesörsıfatıyla, İslam ve Türk Tarihi, Türk dili dersleri okutmuştur. DTCF'de Genel Türk Tarihi Kürsüsü (1970-82) ile Tarih Bölümü Başkanlıklarında (1982-84) bulunan Prof. Köymen 13.7.1984'de yaş haddinden emekliye ayrılmış, ancak, 1988 başına kadar fakültesinde, bilahare bir süre de Gazi Üniversitesi EğitimFakültesi' nde sözleşmeli statüde çalışmaya devam etmiş, 9.12.1993'de, yakalandığı pankreas kanserinden kurtulamayarak tedavi gördüğü Ankara HacettepeÜniversitesi Hastanesi'ndehakkın rahmetine kavuşmuş ve13.12.1993'de Cebeci Asri Mezarlığı'nda toprağa verilmiştir. Sabiha Hanım'la evli ve iki çocuk babasıydı. Kızı Ayşe Arpacı, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdariBilimler Fakültesi'nde İngilizce okutmanı, oğlu fizikçi Prof. Or. Ali Rıza Köymen de, Amerika'da Texas Üniversitesi'nde öğretim üyesidir. Zeki, çok gayretli, çalışkan, velud, disiplinli, titiz, altyapısı mükemmel, Arapça, Farsça, İngilizce, Fransızca, Almanca gibi doğu ve batı dillerine hakkıyla vakıf, bibliyografik bilgisi çok  geniş, metodu sağlam bir tarihçi olarakdikkatleri çekmiş, hocası Prof. F.Köprülüile ünlü İngiliz tarihçisi Prof.A,Toynbee'nin araştırma usullerini kendisine örnek almış, onların tarihanlayışına göre eser ve yazılarını yazmaya çalışmıştır. Allah vergisi güçlü bir hafızaya, tenkidi bir zekaya ve matematik bir kafaya sahip olan Köymen, doğuştan gelcn bu istidatları, kuvvetli altyapısı ve üstün tasnif, tahlil ve terkipgücüyle birleştirincc, mesleğinde kısa zamanda temayüz etmiş, ağırlık  merkezini Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun oluşturduğu Ortaçağ Türk-İslam tarihi ve medeniyeti sahasında ciddi, orijinal araştırmalar yapmış, "karışık ve anlaşılmaktan uzak "Selçuklu tarihini sistemleştirip, anlaşılmasını kolaylaştırmış, ilim dünyasına-bugün artık klasikleşmiş temel başvuru kaynakları durumunda bulunan-değerli eserler kazandırmış, böylece, Türkiye'de Ord.Prof. F. Köprülü ile Ord. Prof. M. H. Yinanç'ın temellerini attığı bu devir tarihçiliğinin gelişmesinde, meslektaşları Prof. Dr. O.Turan ve Prof. İ.Kafesoğlu'nun yanısıra, büyük katkıları olmuş, sahasındaki yetki ve otoritesini bütün dünyada kabul ettirmiş ender Türk bilim adamlarındandır. İlim hayatına, Muhammed b.lbrahim'in"Kirman Selçukluları Tarihi" (nşr.M. Th.Houtsma, Leiden 1886) adlı Farsça eseri üzerinde 1943'de yaptığı doktora teziyle girmiştir. O vakitler, mezkur siyası kuruluş için yegane ana kaynak olan bu eseri, haşiyelerle sağlam bir şekilde türkçeye çevirmiş ve Kirman Selçuklu Tarihi'nin bir taslağını çizmeye çalışmıştır (Yayınlanmamış bu tenkid î kaynak çalışmasının kısa bir özeti için bkz: M.A.Köymen, "KirmanSelçukluları Tarihi", A.Ü. DTCFD, IILI,1943, 127-134). Daha sonra, 1948'de,Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nunson hükümdan"Sancar'ın Meliklik Devri"ni konu edinen doçentlik tezini vermiştir. Basılmamış 110 sayfalık bu çalışmasını müteakip, aynı imparatorluğun kuruluşunu, Sultan Sancar ve zamanıile bu imparatorluğun yıkılışını, Farsça, Arapça vb. gibi kaynaklara dayanarak, hacimli büyük eserlerle ortaya koymuştur. İçeride ve dışarıda hemen hemen hiç ele alınmayan-Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun yapısı ve işleyişi, hukuki durumu, vasallık-metbuluk, halife-sultan ilişkileri vb. gibi-konu ve meseleleri ilk kez eserlerinde bahis konusu etmiş ve aydınlatmıştır. "Tuğrul Bey ve Zamanı" adlı eserinde, araştırma alanının ne denli geniş olduğunu göstermiş, çalışmalarının odak noktasını ise, Alparslan ve zamanı oluşturmuş ve Malazgirt zaferinin 900. yıldönümü dolayısıyla, uzun yıllarını verdiği "Alp Arslan veZamanı" adlı abidevi" eserini kaleme almıştır. Adı geçen Selçuklu hükümdarlarının hayatlan ile dönemlerini kapsamlı bir şekilde ve her yönüyleele alan bu eserler, sahalarında birer örnek monografilerdir. O, Selçuklular' ailişkin uzun araştırmalarını, sonuçlarını ise, topluca "Selçuklu Devri TürkTarihi" adlı eserinde vermiştir. Büyük Selçuklu İmparatorluğu devri ileproblemlerini genel çizgileriyle, ancak derli-toplu ve sistemli bir şekilde ele alanbu kitap, her kesime hitap eden genel bir başvuru kaynağı durumundadır.Meslek hayatını daha ziyade Büyük Selçuklu döneminin aydınlatılmasınahasreden Prof. Köymen, son dönem ve yıllarında Türkiye Selçukluları tarihi ilemedeniyetini incelemeye girişmiş ve "Alaeddin Keykubad ve Zamanı" adlı, üstadlık eseri sayılabilecek son telif eserini yazmıştır. Henüz yayınlanmamış birkaç cilt hacmindeki bu çalışmasında, Türklerin Anadolu'da sergiledikleri yüksek medeniyet ve "Türk Rönesansı" bütün detaylarıyla ortaya konulmuştur.O, ayrıca, Büyük Selçuklular'ın ünlü devlet adamı vezir Nizamü'l-Mülk'ün tanınmış eseri "Siyaset-name"nin Farsça aslını-ilim dünyasınca bilinmeyen bir nüshasına dayanarak- Türkiye'de ilk kez neşredip, Türkçe'yeçevirdiği gibi,evvelce F. R. Unal'la birlikte Osmanlıca metin ve transkripsiyonunu çıkardığı, Osmanlı kaynaklarından "Neşri Tarihi"ni de -eksik kısımlarını ekleyerek-bugünkü dilimize çevirerek yayınlamıştır. Sözünü ettiğimiz bu telif eserleri, tenkidli metin neşri ve tercümeleri dışında, münşeat mecmuaları, vakfıyeler, vekayinameler (tarihler) v.b. gibi bazı önemli Selçuklu kaynaklannı tanıtmış, tahlil ve tenkid ederek, önem ve değerlerini ortaya koymuş ve kimisini de yayınlamıştır. Çalışmaları ilc içeride ve dışarıda sahasının en büyükuzmanlanndan biri sayılan, eserlerine her yerde daima başvurulan Köymen'in, kendisinden önce ebedi"aleme göçen rahmetli meslektaşı Prof. İ.Kafesoğlu'mında belirttiği gibi "Selçuklu tarihinin inşasındaki büyük payı, şükranla anılmaya değer ölçüdedir".
Prof. Köymen, uzun yıllar, fakültesi dışında, Ankara Üniversitesi Hahiyat,Eczacılık, Hukuk Fakülteleri ile, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, 19 Mayıs Gençlik ve Spor Akademisi'nde, "İnkılap Tarihi"; Erzurum Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü'nde "Selçuklu ve Ortaçağ Türk-İslamTarihi", "Genel Türk Tarihi" dersleri de vermiş; "Türk Tarih Kurumu","Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü", Amerika'da bulunan "Middle EastStudies Association" gibi, tanınmış, yerli-yabancı bilimsel kurum vekuruluşlann asli üyeliklerine seçilmiş, Türk Ansiklopedisi'nde"TarihMüşavirliği", Türk Tarih Kurumu "Genel Türk Tarihi ile Ortaçağ Bilim ve Uygulama Kolu Başkanlığı ve Üyeliği", Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü"Genel Sekreterliği", Kültür Müsteşarlığı ve Bakanlığı'nda "Kültür EserleriKurulu Başkan Yardımcılığı", "1000 Temel Eser Kurulu Başkanlığı", AnkaraÜniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi "Tarih Araştırmalan Dergisi Müdürlüğü" vb. gibi çeşitli idari, bilimsel ve akademik görevlerde bulunmuşyurtiçinde olduğu kadar, yurtdışında da pek çok milletlerarası ilmi toplantıyakatılmış ve Türkiye'yi başan ile temsil etmiştir
Feda Şamil Arık:'ın Makalesi
Süleyman Özbek'in Makalesi