Baymirza Hayıt

Baymirza Hayıt ( 17.12.1917) (31 Ekim 2006)

İlim adamı, büyük Türkistan Tarihçisi ve sovyetolog Baymirza Hayit, bugünkü Özbekistan'ın Fergana vadisi, Namangan vilayetinin, Yargorgan köyünde 17 Aralık 1917'de doğmuştur. Annesinin adı Rabiya, babasının adı Hayit Mirza Mahmutmirzaoğlu'dur. Dokuz çocuklu çiftçi bir ailenin çocuğu olan Baymirza Hayit Özbek Türkleri'nden olup, çocukluk yılları hayatında derin akisler bırakacak olan Sovyet kızılordu milislerinin kanlı eylemleriyle doludur.

Sovyet hakimiyetinin tam olarak sağlanamadığı 1923'lü yıllarda Baymirza'nın ilk eğitim hayatı mahalle mektebinde din eğitimiyle başlar. Bir yıl sonra Cedit Mektebine yazılan Hayit, Okulun dördüncü sınıfından Namangan Vilayeti Talim Terbiye Teknikleri Okuluna geçir. Yazmaya ve okumaya son derece meraklı olan Hayit ilk yazılarını okulun duvar gazetesi olan"Bizim Fikir"de neşreder. Okuldaki müsamere ve şiir günlerinde dikkatleri üzerine çeken Hayit, kısa bir süre sonra Türkistan yeraltı milliyetçi aydınlarından olan Süleyman Çolpan, Gafur Gulam, Safizade ve Refik mümin'lerle tanışıp, Çolpan'ın özel alakasına mazhar olur. Ceditçi ve Türkbirlikçi aydınların, toplandığı Çınaraltı kahve muhitinde Usta-Çırak usulüne göre Hayit edebiyat ve Musiki sohbetlerine katılır. Çınaraltı muhiti, Hayit'in daha sonraki yıllarını manalandıracak olan tarih ve millet şuuru almasının yanında yol ,yordam, usûl, erkân öğreten ikinci bir okul vazifesini görmüştür.

1933 yılı genç Hayit'in hayatında bir dönüm noktasıdır. Çünkü bu yıllar Stalin'in harekete geçip son geride kalan Türkbirlikçi kişi ve odakları temizleme hareketinin adı olduğu yıllardır. Halk düşmanı suçlamasıyla, gerçekten geride kalmış bütün aydınlar temizlenmiştir.

1943'te yüksek okul imtihanını kazanan Hayit önce Andican vilayeti Sulama (Ziraat) Okuluna, ardından Hokand vilâyetinde Tıp Fakültesine girerse de, ruhunun bir türlü ısınamadığı bu okulu da bırakıp, Türkistan Sovyet Muhtar Cumhuriyeti'nin 1920-1921 yılları arasında Savunma Bakanlığı yapmış Ustubayev vasıtasıyla "Taşkent Üniversitesi'nin Tarih Fakültesi'ne kaydolur. Fakülte sekreterliğinden Baymirza Hayitoviç Mahmudov olarak düzenlenmiş ilk talebelik kimlik kartını alır. Hayit bu Rus mantıklı ismin yarısından, önce 1939'da girmiş olduğu Kızılordu'daki askerlik hizmetinde (Baymirza Hayitov) ,geri kalanından da 1942'de Türkistan lejyonuna katıldığında kurtulacaktır.

Hayit için Taşkent Üniversitesinde, Tarih bölümünden 1937'de mezun olur. Okul yılları boyunca, yaz tatillerinde kolhozlarda çalışırken, stalin diktasının en acı örnekleriyle karşılaşarak hayata hazırlanmaktadır. Hayit'in yetişmesinde önemli rolleri olan Özbekistan Milli İttihat Partisi Başkanı Feyzullah Hocayev, Özbekistan Komünist Partisi Sekreteri Ekmel İkram, büyük şairlerden Abdülraif Fıtrat ve Süleyman Çolpan gibi tanınmış simalar ve öğretmenler tamamen temizlenmiş ,fakat bu defa da okullarda eğitim verecek öğretmen kalmamıştır. Sovyet hükümeti yüksek okullarda okuyan öğrencilerin hızlandırılmış eğitime tabi tutup nizami eğitim enstitüsü'nde üç aylık kurs sonunda öğretmen olarak görevlendirmektedir. Bu yoldan Enstitü'yü başarıyla bitiren Hayit, önce Turokargan rayununda, ardından Sir-Derya buyunda camacoy ve sayram köy okullarında öğretmenlik yapıp ardından Rayun(Kaza) maarif müdürlüğüne tayin edilir. Bu arada Taşkent'e gidip üniversitedeki imtihanlarına girmektedir. 30 Ekim 1939'da yüksek dereceyle Taşkent Üniversitesini bitirdiğinde, Hayit'i 2. Dünya harbi cephesine çağıracak celp kağıdının gelmesine çok fazla bir zaman kalmamıştır. NKVD'nin gözdağı vermek için tutuklanmalara başlaması üzerine, Lenin'in karısı Nadya Krupskaya'ya mektup yazması bir şeyi değiştirmeyecek ve hemen ardından askere çağrılacaktır.

Cepheye gitmeden on beş gün önce annesinin ısrarıyla Tohtahan adında bir kızla evlenen Hayit , bir daha eşini göremediği gibi,ondan olan çocuğunu da tam elli iki yıl sonra görebileceği uzun bir maceralı yola çıkacaktır. 1939'un 23 Aralık'ında Namangan'dan yola çıkan Hayit, okul tatillerinde Sovyet sistemine göre askerlik eğitimi almış olduğundan Kızılordu'ya Teğmen rütbesiyle katılarak, Polonya cephesinde çijov şehrine gelir. Savaş içinde Tankçı sınıfı kursuna tabi tutularak Polonya cephesinde Tankçı sınıfı kursuna tabi tutularak, Polonya cephesinde savaşa katılır. Almanlarla yapılan savaş esnasında Beyaz Rusya'nın Slutsk şehri yakınlarında (1941'de ) Almanlara esir düşer. Alman esir kamplarında uzun ve son derece ağır şartlar altında ölümü beklediği günlerde, Türkistan'ın büyük Türkbirlikçilerinden olup 1920'lerde Rusya'dan kaçıp, Paris'e yerleşen Mustafa Çokay'ın yardımıyla kamplardan kurtulur.

Almanların, Ruslara karşı kurduğu Türkistan lejyonunda görev alan Hayit, Almanların teslim olmasıyla, müttefik kuvvetlerin Stalin'le anlaşmaları gereği birkaç kere daha ölümden kıl payı kurtularak, savaş sonrası Almanya'ya yerleşir.

1947'de Münster/ Westfalen Üniversitesinin Felsefe Fakültesine yazılan Hayit, bundan böyle hayatını vakfedeceği Sovyet araştırmalarıyla, Sovyetler Birliği içindeki Türk halklarının siyasi, tarihi ve dini meseleleri üzerine çalışmaya başlayacaktır. 1950'de parlak bir dereceyle, hazırlanmış olduğu Türkistan(Hokand ve Alaş urdu) Milli hükümetleri" adlı teziyle Felsefe doktoru ünvanını kazanır.

Hayatını, Türklüğe ve Türkistan Tarihine adayan Dr. Baymirza Hayit, artık evinden çıkamayacak kadar rahatsız olduğu yakın zamana kadar, dünyanın değişik yerlerinde konferanslara , milletlerarası toplantılara katılıp ,üniversitelerde ders vererek, makaleler ve kitaplar yazarak , sürekli çalışarak geçirir.
1950'de Alman Ruth hanımla evlenen Hayit'in bu evlilikten Ertay ve Mirza adında iki oğlu, Dilber adında bir kızı ayrıca Özbekistan 'da evlendiği ilk eşinden olma Bekmirza adında bir oğlu vardır. (Bekmirza, 1991'de İstanbul'da babası Baymirza ile görüşüp, Özbekistan'a döndüğünde ölmüştür.)

Hakkında ,Sovyetler Birliğinde binlerce sayfa tutan(aleyhinde olmak üzere) yazılar, lehine yüksek lisans ve doktora çalışmaları yapılan Dr. Baymirza Hayit, yüzlerce makale, bir o kadar broşür ve risale,pek çok ilmi kitabın müellifi olmasının yanında milletlerarası ilmi ve siyasi pek çok kurum ve kuruluşunda üyesi bulunmaktadır.

VEFAT HABERİ
Baymirza Hayit vefat etti
Türk dünyasının büyük kaybı
http://www.turkiyepost.com/ 31 Ekim 2006
Türk dünyasının büyük mücadele ve fikir adamı Dr. Baymirza Hayit Köln'de tedavi gördüğü hastanede vefat etti.
Bağımsız Türkistan için ömrünü savaş ve esaret altında geçiren 89 yaşındaki büyük Türkistan Tarihçisi bu sabaha karşı hayat mücadelesini kaybetti.

ESERLERİ
Ülkemizde pekçoğu Türkçeye tercüme edilen (Almanca'dan) eserlerinden bazıları şunlardır.
Türk dünyasında Rus emperyalizminin Ayak izleri
Sovyetler Birliğinde Türklüğün ve İslâmın Bazı Meseleleri
Basmacılar(1917-1934 yıllarında Türkistan Milli Mücadelesi)
Rus yönetimi altındaki Türkistan ve İslam
Rusya ile Çin Arasıda Türkistan
HAKKINDA YAZILANLAR
Yeni Çağ Türkistan Tarihi Kaynakları ve Dr. Baymirza Hayit
Erol Cihangir
TURAN KÜLTÜR VAKFI
Henüz onaltı günlük evli iken Kızıl Ordu saflarında 2. Dünya Harbine katılmak üzere cepheye giden Baymirza Hayit, vatanına ve ailesine ancak elliiki yıl sonra dönebilecektir. Döndüğünde akrabalarından birkaç kişiyle, varlığından haberdar olduğu oğlu Bekmirza bir yıl önce ölmüştür. Acılar, ihanetler ve çetin mücadelelerle dolu bu hayatta onu ayakta tutan tek şey, herhalde inanmış bir adamın dervişçe gülümsemesi olsa gerektir. Böyle söylüyor Hayit'in sevgili dostu G. won Mende'nin eşi Koro won Mende. Ve devam ediyor... "ne zaman Mirza bey aklıma gelse onu hep gülerken hatırlarım. Onu başka şekilde düşünmem mümkün değil. Ve öyle sanıyorum ki onu hayatta tutan bu gülümsemesidir.Kendine yabamcı olan bir ülkede elli yıl yaşadı. Bu onun için çok zor olmalıydı ama, o içten gülümsemesiyle sadece kendi ayakta kalmadı, aynı zamanda ümitsizlik içinde olan dostlarına da bitmez bir destek ve yaşama gücü verdi."
Yayın Yılı: 2000; 136 sayfa; 3.HAMUR; 13,5x21 cm; KARTON KAPAK; ISBN:9757893285; Dili:TÜRKÇE
Dr. Baymirza Hayit Armağanı
Erol Cihangir/Rasim Ekşi
TURAN KÜLTÜR VAKFI
İÇİNDEKİLER
Turan Kültür Vakfı Milli Kahramanları Hatırlamak ve Baymirza Hayit 7
Ebulfez Elçibey Hocam Baymirza Hayit 11
Rasim Ekşi Türkistan ve Dr. Baymirza Hayit 15
Erdoğan Aslıyüce Dr. Hayit'e Vefa Borcumuz 19
Abdülkadir Donuk Baymirza Hayit Hocam 21
Mehmet Saray Dostum Baymirza Hayit 25
Erol Cihangir Dr. Baymirza Hayit'in Hayat Hikâyesi 27
Hacı Yakup Anat Doğu Türkistan mı, Uyguristan mı? 105
H. Emel Aşa Kazak Türklerinin İlk Milliyetçi Dergisi 111
Hakan Coşkunaslan Türkistan Bağımsızlık Tarihinde Münevver Kari ve İttihat Terakki 119
Kemal Çapraz Türkistan Hatıraları'nın Neşri ve İsa Yusuf Alptekin 137
Yusuf Gedikli Adil Hikmet Bey ve Asya'da Beş Türk 147
Ahmet Kabaklı Enver Paşa Basmacılar ve Baymirza Hayit 155
Timur Kocaoğlu Türkistanlı Göçmenlerin Siyasi Faaliyetleri Tarihine Bir Bakış 159
Cihangir Muhammed Baymirza Hayit'in Derdi ve Rusya'nın Son Provakasyonlarıl 183
Mirhasan Osmanov Sovyetler Blriğindeki "Sovyet Araştırmacılarının" Tenkid Edilmeleri Hakkında 189
Abdurrahim Polat Baymirza Hayit ve Büyük Türkistan 195
Michael Rywkin Survival of Soviet Features Post-Soviet Turkestan 201
Suphi Saatçi Dar Ağacında Sallanan Bayraklar 211
M. A. Taşkın Türklüğün Beşiği Olan Afganistan ve Oradaki Türkler 215
Arslan Tekin Bizim Diyar Özbekistan 233
Yusuf Nejat Turan İran Türkmenleri 255
Lokman Uzel 1905 Yılında Kazakeli'nde Başlayan Alaş Orda Hareketi ve Alaş Partisi
http://www.biyografi.net/kisiayrinti.asp?kisiid=2901

Prof. Dr. Baymirza Hayit , (1917 - 2006)

Baymirza Hayit, Özbekistanin Fergana vadisi, Namangan vilayetinin, Yargorgan
köyünde 17 Aralik 1917de dogdu. Annesinin adi Rabiya, babasinin adi Hayit Mirza
Mahmutmirzaogludur. Dokuz çocuklu çiftçi bir ailenin çocugu olan Baymirza Hayit
Özbek Türklerinden olup, çocukluk yillari hayatinda derin akisler birakacak olan
Sovyet kizilordu milislerinin kanli eylemleriyle doludur.Sovyet hakimiyetinin
tam olarak saglanamadigi 1923lü yillarda Baymirzanin ilk egitim hayati mahalle
mektebinde din egitimiyle baslar. Bir yil sonra Cedit Mektebine yazilan Hayit,
Okulun dördüncü sinifindan Namangan Vilayeti Talim Terbiye Teknikleri Okuluna
geçir. Yazmaya ve okumaya son derece merakli olan Hayit ilk yazilarini okulun
duvar gazetesi olanBizim Fikirde nesreder. Okuldaki müsamere ve siir günlerinde
dikkatleri üzerine çeken Hayit, kisa bir süre sonra Türkistan yeralti milliyetçi
aydinlarindan olan Süleyman Çolpan, Gafur Gulam, Safizade ve Refik müminlerle
tanisip, Çolpanin özel alakasina mazhar olur. Ceditçi ve Türkbirlikçi
aydinlarin, toplandigi Çinaralti kahve muhitinde Usta-Çirak usulüne göre Hayit
edebiyat ve Musiki sohbetlerine katilir. Çinaralti muhiti, Hayitin daha sonraki
yillarini manalandiracak olan tarih ve millet suuru almasinin yaninda yol,
yordam, usûl, erkân ögreten ikinci bir okul vazifesini görmüstür.1933 yili genç
Hayitin hayatinda bir dönüm noktasidir. Çünkü bu yillar Stalinin harekete geçip
son geride kalan Türkbirlikçi kisi ve odaklari temizleme hareketinin adi oldugu
yillardir. Halk düsmani suçlamasiyla, gerçekten geride kalmis bütün aydinlar
temizlenmistir.1943te yüksek okul imtihanini kazanan Hayit önce Andican vilayeti
Sulama (Ziraat) Okuluna, ardindan Hokand vilâyetinde Tip Fakültesine girerse de,
ruhunun bir türlü isinamadigi bu okulu da birakip, Türkistan Sovyet Muhtar
Cumhuriyetinin 1920-1921 yillari arasinda Savunma Bakanligi yapmis Ustubayev
vasitasiyla Taskent Üniversitesinin Tarih Fakültesine kaydolur. Fakülte
sekreterliginden Baymirza Hayitoviç Mahmudov olarak düzenlenmis ilk talebelik
kimlik kartini alir. Hayit bu Rus mantikli ismin yarisindan, önce 1939da girmis
oldugu Kizilordudaki askerlik hizmetinde (Baymirza Hayitov), geri kalanindan da
1942de Türkistan lejyonuna katildiginda kurtulacaktir.Hayit için Taskent
Üniversitesinde, Tarih bölümünden 1937de mezun olur. Okul yillari boyunca, yaz
tatillerinde kolhozlarda çalisirken, Stalin diktasinin en aci örnekleriyle
karsilasarak hayata hazirlanmaktadir. Hayitin yetismesinde önemli rolleri olan
Özbekistan Milli Ittihat Partisi Baskani Feyzullah Hocayev, Özbekistan Komünist
Partisi Sekreteri Ekmel Ikram, büyük sairlerden Abdülraif Fitrat ve Süleyman
Çolpan gibi taninmis simalar ve ögretmenler tamamen temizlenmis, fakat bu defa
da okullarda egitim verecek ögretmen kalmamistir. Sovyet hükümeti yüksek
okullarda okuyan ögrencilerin hizlandirilmis egitime tabi tutup nizami egitim
enstitüsünde üç aylik kurs sonunda ögretmen olarak görevlendirmektedir. Bu
yoldan Enstitüyü basariyla bitiren Hayit, önce Turokargan rayununda, ardindan
Sir-Derya buyunda Camacoy ve Sayram köy okullarinda ögretmenlik yapip ardindan
Rayun(Kaza) maarif müdürlügüne tayin edilir. Bu arada Taskente gidip
üniversitedeki imtihanlarina girmektedir. 30 Ekim 1939da yüksek dereceyle
Taskent Üniversitesini bitirdiginde, Hayiti 2. Dünya harbi cephesine çagiracak
celp kagidinin gelmesine çok fazla bir zaman kalmamistir. NKVDnin gözdagi vermek
için tutuklanmalara baslamasi üzerine, Leninin karisi Nadya Krupskayaya mektup
yazmasi bir seyi degistirmeyecek ve hemen ardindan askere çagrilacaktir.Cepheye
gitmeden on bes gün önce annesinin israriyla Tohtahan adinda bir kizla evlenen
Hayit, bir daha esini göremedigi gib, ondan olan çocugunu da tam elli iki yil
sonra görebilecegi uzun bir macerali yola çikacaktir. 1939un 23 Aralikinda
Namangandan yola çikan Hayit, okul tatillerinde Sovyet sistemine göre askerlik
egitimi almis oldugundan Kizilorduya Tegmen rütbesiyle katilarak, Polonya
cephesinde Çijov sehrine gelir. Savas içinde Tankçi sinifi kursuna tabi
tutularak Polonya cephesinde Tankçi sinifi kursuna tabi tutularak, Polonya
cephesinde savasa katilir. Almanlarla yapilan savas esnasinda Beyaz Rusyanin
Slutsk sehri yakinlarinda (1941de) Almanlara esir düser. Alman esir kamplarinda
uzun ve son derece agir sartlar altinda ölümü bekledigi günlerde, Türkistanin
Türkçülerinden olup 1920lerde Rusyadan kaçip, Parise yerlesen Mustafa Çokayin
yardimiyla kamplardan kurtulur.Almanlarin ,Ruslara karsi kurdugu Türkistan
lejyonunda görev alan Hayit, Almanlarin teslim olmasiyla, müttefik kuvvetlerin
Stalinle anlasmalari geregi birkaç kere daha ölümden kil payi kurtularak, savas
sonrasi Almanyaya yerlesir.1947de Münster Westfalen Üniversitesinin Felsefe
Fakültesine yazilan Hayit, bundan böyle hayatini vakfedecegi Sovyet
arastirmalariyla, Sovyetler Birligi içindeki Türk halklarinin siyasi, tarihi ve
dini meseleleri üzerine çalismaya baslayacaktir. 1950de parlak bir dereceyle,
hazirlanmis oldugu Türkistan (Hokand ve Alas urdu) Milli hükümetleri adli
teziyle Felsefe doktoru ünvanini kazanir. 1950de Alman Ruth hanimla evlenen
Hayitin bu evlilikten Ertay ve Mirza adinda iki oglu, Dilber adinda bir kizi
ayrica Özbekistan da evlendigi ilk esinden olma Bekmirza adinda bir oglu vardir.

TURKISTON TARIXCHILARINING PIRI

Xalq ichidan chiqqan BOYMIRZA HAYIT kabi buyuk allomalarni ta'qib etgan hukumat o'z ildiziga o'zi bolta urgan bo'ladi. Inshooloh, shunday bo'lib chiqadi ham!

[Xorijga xijrat etishga majbur bo'lgan Turkiston ziylilari suhbatidan]

Shunday shaxslar bo'ladiki, bular tarixning ma'lum davrida maydonga chiqib, o'sha davr boshliqchalariga yoqish maqsadida asarlar yozadilar va natijada tezlik bilan xalq tomonidan unutilib, yozgan bitiklari tarix axlatxonasiga uluoqtiriladi va o'zlaridan asar ham qolmaydi.

Biroq shunday buyuk insonlar ham bo'ladiki, bularning o'zlari tarix yaratadilar. Yillar o'tishi bilan ular qoldirgan meros keng xalq ommasi hayoti yo'lini yanada yorqinroq yoritib boradi. Shunday ulug' allomalardan biri Turkistonlik olim BOYMIRZA HAYIT hisoblanadi.

Boymirza domla haqida so'z yuritish men uchun ham qiyin, ham osondir. Qiyinligi shuki, bu keng qamrovli chin olim haqida fikr yuritganda olim shajiyasidagi biror ijobiy xususiyat aytilmasdan
qolib ketishidan qo'rqaman. Osonligi shundan iboratki, men Boymirza Hayit ismi sharifi bilan
chop etilgan kitob va maqolalarning barchasini 1961 yildan beri o'qib, o'rganib kelaman.
***
1960-yillarning ilk sanalari. Biz o'sha davr yoshlari Toshkent Davlat universiteti aspiranturasida tahsil olayotgan davrimizda, Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi 20-qurultoyidan keyin SSSR da paydo  bo'lgan sho'ro siyosatidagi ILIQLIK hali sezilarli darajada ta'sirli edi. Bu davrda oliy o'quv yurtlari talaba va aspirantlari o'zlarini qiziqtirgan savollarni o'qituvchi-professorlardan so'rashga qo'rqishmasdi, siyosiy ahamiyatga ega bo'lgan asarlarni qidirib topib, o'qiydigan bir davr kelgandi.

SSSR da 1964 yilgi davlat to'ntarilishi-partiya Bosh kotibin olib tashlab, yangi boshliq tayinlash bilan Boymirza HAYIT kitoblarini tanqid qilish ommaviy tus olib ketdi. Gazeta, jurnallarda bosilib chiqqan maqolalar o'qishga arzimasdi, chunki bunday maqolalarda Boymirza Hayit asarlari aql bilan tahlil qilish o'rniga muallif faqat haqorat qilinar edi.

Keyinchalik Sovet tarixchilarining kitoblari chiqa boshladi. Bechora o'zbek sovet tarixi "mutaxassis"lari yozgan asarlarda B.Hayit kitoblarining xatto nomlari ham to'g'ri yozilmasdi. Menga o'xshash, chet
tillarni egallagan yoshlarda bunday asarlar o'sha davrdayoq shubha uyg'ota boshlagandi. Mana shular sababli sho'rolar tomonidan tanqidga uchragan Boymirza HAYIT kitoblarini o'zim topib, o'qishga jazm qilganman.
***
O'sha zamonlardan boshlab, O'zbekiston Fanlar akademiyasi Fundamental Kutubxonasi tarkibida MAXSUS FOND (SPETS FOND), deb atalmish bir bo'lim ochilgan bo'lib, u yerda davlat organlari
tomonidan o'zbeklarning o'qishi man etilgan kitoblar saqlanardi [O'sha yillari bu MAXSUS FOND shahar markazidagi Qizil Maydon bilan Kommmunistik partiya Markaziy komiteti binosi o'rtasiga, Abdulla To'qay ko'cha, 1-uyga joylashgandi]. Ammo bu bo'limga kirib kitob o'qish uchun, birinchidan,
ishlayotgan tashkilotning Boshlig'idan alohida iltimos qog'ozi va, ikkinchidan, mana shu Fundamental Kutubxonaning direktori roziligi zarur edi.

Bizning baxtimizga, 60-yillarda men aspiranturada o'qiydigan Toshkent Davlat Universitetiga ajoyib kimyogar olim Obid SODIQOV va 1965 yildan boshlab matematik olim, buyuk inson Sa'di Hasanovich SIROJIDDINOV rektorlik qilgan edilar. Chet ellik mehmonlar universitetga tashrif buyurishganida, Obid domla Sodiqovga men bir necha marta tarjimonlik qilgandim. Fundamental Kutubxona direktori nomiga men uchun Tavsiyanoma yozib berishlarini so'rab, qabullariga kirganimda, Obid domla "Kitob o'qiyman desang, har qanday qog'ozga qo'l qo'yib beraman" deb, tezlikda tavsiyanoma yozib, qo'l qo'yib  bergandilar. Shu tavsiyanoma bilan men Fundamental Kutubxona direktoriga uchrashib, MAXSUS FONDda Boymirza Hayit kitoblarini o'qish imkoniyatiga ega bo'lganman.
***

BOYMIRZA HAYIT ASARLARI

Turkiston tarixshunosi Boymirza HAYIT - juda mahsuldor olim. Bu olimning birinchi jiddiy tadqiqoti 1950 yili OLMONIYAning Munster universiteti qoshida yoqlangan "QO'QON MUXTORIYATI VA ALASH O'RDA XONLIGI" [Nemis tilida: "Die nationalen Regierungen von Kokand (Choqand) und der Alash Orda", Dissertation, Munster /Westfahlen 1950, 111 S.] nomli doktorlik dissertatsiyasi sanaladi. Mazkur tadqiqotida olim ilk bor TURKISTON (QO'QON) MUXTRIYATI hamda ALASH O'RDA XONLIGI nomlari bilan atalib kelingan Turkiston milliy hukumatlarining tarixini haqqoniy yoritishga harakat qilgan edi.

Shu tadqiqotidan keyin B.Hayit Turkiston tarixiga oid juda ko'p kitob va boshqa ilmiy tadqiqotlarini chop ettirdi. Boymirza domlaning qutlug' 85 yillik to'yi oldidan men bu buyuk tarixshunosning ayrim MUHIM asarlarini sanab o'tishni lozim topaman. Sababi, shu "mustaqillik" deb atab kelinayotgan aslida "feodal o'zboshimchaligi" bo'lib qolgan qiyinchiliklar, qonunsizliklarga to'la bir davrda O'zbekiston shahar-kentlarida Boymirza Hayit asarlarini ziyo ahli yana topib, o'qish huquqidan mahrum etilgandir:

1. Turkistonning qisqa tarixi [O'zbek tilida: "Turkistan'in kisa tarihi", Yayinlayan Milliy Turkirtan Birlik Komitesi, Berlin, 1944, 112 sahifa].

2. XX asrda Turkiston, Darmshtadt, 1956 [Nemis tilida: "Turkestan im XX.Jahrhundert,Leske Verlag, Darmstadt, 1956, 406 S.]

3. Toshkent ruhi [a) O'zbek tilida: "Toshkent ruhi" Milli Turkistan Neshriyati, Dusseldorf, 1959; b) Nemis tilida: "Der Gest von Taschkent". Ergebnisse und Auslauf der Konferenz der Schriftsteller
Asiens und Afrikas in Taschkent im Oktober 1958, Dusseldorf 1959; 2.Auflage 1960]

4. Turkiston va Sharq [Nemis tilida: "Turkestan und der Orient", Eine Polemik, Forschungsdienst Osteuropa, Dusseldorf 1960, 51 S.]

5. Turkiston Misolida Sovet Ruslarining Sharq Siyosati [Nemis tilida: "Sowjetrussische Orientpolitik am Beispiel Turkestans,Verlag Kiepenheuer-Witsch,Koln-Berlin,1962, 289 S.]

6. Kommunistik Mustamlakachilik Qarshisida Turkiston [Turk tilida: "Kommunist Koloniyalizmi Karsisinda Turkistan", Toprak dergisi Yayini, Istanbul 1962, 36 S.; "Dergi", Munih 1961,No.25, S.32-45]

7. Zamonaviy Turkiston Tarixining Ba'zi Masalalari [Ingliz tilida: "Some Problems of Modern Turkestan History", East European Research Institute. Dusseldorf, 1963]

8. Turkistonda Rus Sovet Mustamlakachiligi va Imperializm Osiyodagi Islom Xalqlarini Sovet Qolipida Mustamlaka etishda Bir Namuna Sifatida; [a) Ingliz tilida: "Soviet Colonialism and Imperialism in
Turkestan as an Example at the Soviet Type Colonialism of an Islamic People in Asia", Koln 1965, 123 p.; b) Shu asar, nemis tilida: "Sowjetrussischer Kolonialismus und Imperialismus in Turkestan als Beispiel des Kolonialimus neuren Stils gegenuber einem Islamischen Volk in Asiens", Institut fur Menschen-und Menschheits kunde, Rengsdorf-Oosterhout /Niederlande. 1965, 117 S.]

9. Sovet Ittifoqidagi Turkiy Xalqlar [Nemis tilida: "Die Turkvolker in der Sowjetunionseit 1917", Munchen, 1966, 38 S.]

10. Turkistonning Iqtisodiy Problemalari [Nemis tilida: "Ein Beitrag zur Wirtschaftskunde Turkestans mit eiem Ruckblick auf ihre jungste Vergangenheit", Turk Kulturunu Arastirma Enstitusu, Ankara 1968,
244 S.,13 Karton]

11. Kommunizm va Turk Dunyosi [Turk tilida: "Kommunizm ve Turk Dunyasi", Ankara 1971. 67 S.]

12. Turkiston Rossiya va Xitoy o'rtasida [a) Nemis tilida: "Turkestan zwischen Russland und China", Turk Kulturunu Arastirma Enstitusu, Philopress Amsterdam 1971, 414 S.; b) Turk tilida: "Turkistan Rusya ile Cin Arasinda. XVIII-XX.asirlarda Ruslar ve Cinlilerin istilalari devrinde Turkistan milli
devletler ve mecadeleleri tarihi",ceviren: Abdulkadir Sadak, Otag Yayinevi, Istanbul 1975, 437 S.; c) Turk tilida: "Turkistan devletlerinin Milli Mucadeleleri Tarihi", Raportor Prof. Dr.Abdulhaluk Chay, Turk
Tarih Kurumu, Ankara 1995, 447 S.]

13. Rus Sovet Mustamlakachiligi va Turk Dunyosi [Turk tilida: "Sovyet Rusya Emperyalizmi ve Turk Dunyasi", Guven Yayinevi, Ankara 1975, 392 S.; 2-nashri]

14. Turk Dunyosida Rus Mustamlakachiligining Izlari [Turk tilida: "Turk Dunyasinin Rus  Emperyalizminin izleri", Sabah Gazetesi Yayinlari,Istanbul 1978, 549 S.]

15. Turkiston Yevraosiyoning Yuragida [Nemis tilida: "Turkestan im Herzen Euroasiens", Studienverlag Koln, 1980, 308 S.]

16. Turkiston Haqida Ma'lumotlar [Ingliz tilida: "Facts about Turkestan", New Tork - Koln 1982, 22 p.]

17. Turkistonda O'ldirilgan Turkiy Shoirlar. Mazlum turklarning hayotidan parchalar [Turk tilida: "Turkistan'da Oldurulen Turk Sairleri", Kardesh Matbaasi, Ankara 1971, 52 S.]

18. Islom va Turkiston Rus Zulmi Ostida [Ingliz tillida: "Islam and Turkestan under Russian Rule",ISIS Yayinevi, Istanbul 1987, 549 S.]

19. Sobiq Sovetlar Ittifoqida Turklik va Islomning Ba'zi Masalalari [Turk tilida: "Eski Sovetler Birligi'ndeki Turklugun ve Islam'in Bazi Meseleleri", Turk Dunyasi Arashtirmalari Vakfi, Istanbul,1-
nashri, 1987, 2-nashri, 2000.

20. "Bosmachilar".Turkistonning 1917-1934 yillar orasidagi Milliy Mujodalasi [a) Nemis tilida: "Basmatschi". Nationaler Kampf Turkestans in den Jahren 1917 bis 1934", Dreisam Verlag,
Koln, 1992, 464 S.; b) Turk tilida: "Basmacilar". Turkistan Milli Mucadele Tarihi (1917-1934)", Turkiye
Diyanet Vakfi Yayinlari, Ankara, 1997]

Bu kitoblardan tashqari Boymirza domla yana 296 (ikki yuz to'qson olti !!!)ta maqola, tadqiqotlar e'lon qilganlar. O'rta Osiyoshunos sho'ro tarixchilarining birortasi ham (olimlik nuqtai nazaridan olib
qaraganimizda) na son jihatdan, na sifat jihatdan Boymirza domlaga yaqinlasha olmaydi.

1980 yili Olmoniyaning Koln shahrida bosilib chiqqan "TURKISTON YEVROOSIYONING YURAGIDA" nomli kitobida olim yerli turkiy xalqlarning uzoq o'tmish tarixini - skiflar, so'g'dlar, kushanlar, xunlar, ko'k
turklar,qoraxoniylar, samoniylar, g'aznaviylar, o'zbeklar davlat tarixini atroflicha, ilmiy asoslar bilan yoritib berdi. Bulardan tashqari bu tadqiqotlarning yana bir o'ziga xos tomoni shuki, bunda tarixda
o'tgan har bir xonlik,amirlik haritasi tuzilib (ja'mi 17 harita), ushbu kitobga ilova qilingan. Yana B. Hayit mana shu kitobida Turkiston xalqining madaniy hayotini - adabiyoti, xalq og'zaki ijodi, milliy musiqa tarixini ham sinchkovlik bilan tadqiq etgan. Mazkur kitobda "Turkistonda islom" masalasi alohida o'rganilgan.
***
Doktor Boymirza Hayitning fundamental ishlaridan yana biri - uning "TURKISTON ROSSIYA va XITOY O'RTASIDA" nomli kitobidir. Ilk bor 1971 yili Amsterdamdagi Filo Press noshriyotida chop etilgan
bu asar olimning muhim, fundamental ishlaridan biri hisoblanib, unda XX asrgacha Rossiya va Xitoy o'rtasida qolgan Turkistonning etnografik, madaniy va siysiy ahvoli har tomonlama yoritiladi.
Bu kitob bosilib chiqqan vaqtlarda ERON hali g'arb dunyosi ta'siri ostida edi. Shu sababli ham olim Eron faktorini, so'nggi yillarda asos solingan Rossiya-Eron, Xitoy-Eron munosabatlarini o'z
kitobida chetlab o'tgan. Shu kungi XXI asr geosiyosati nuqtai nazaridan ERON-ROSSIYA-XITOY siyosatlarining mushtarakligi masalasi TURKISTON uchun o'ta darajada muhimdir. Geosiyosatlarini
yaqinlashtirishga harakat qilayotgan bu uch davlat o'rtasida TURKISTON mustamlaka bo'lib qoladimi yoki O'zbekiston, Qozog'iston, Turkmaniston, Qirg'iziston va Tojikiston birlashib, bir yoqadan bosh
chiqarib, o'z mustaqilligini saqlab qoladimi - mana bu masalaning hal etish vaqti alla qachon yetib kelgandir.

Boymirza domlaning so'nggi nashr etilgan kitobi millatimiz dushmanlari tomonidan "bosmachi" deb atalgan milliy qahramonlarimiz tarixiga bag'ishlangan. Bu asari uchun olim bir necha o'n yillar
mobaynida hujjatlar yiqqan, "milliy xalq harakati"da ishtirok etganlar va ularning oila a'zolari bilan suhbatlar uyushtirgan. Boymirza Hayitning "Turkistonda bosmachilik harakati tarixi haqida ba'zi mulohazalar" nomli ilmiy maqolasi 1966 yili bosilib chiqqanligini nazarda tutsak [Qarang: "Milli Turkistan", 1966, No.118, 13-21 betlar], bu kitobning maydonga kelishi uchun qancha vaqt
ketganligi ayon bo'ladi.

"BOSMACHILAR" kitobi Turkiyada turk tiliga tarjima qilinib, to'laligicha bosilib chiqqan bo'lsa-da, afsuski, bu asar to shu kunlargacha muallifning o'z yurti O'zbekistonda keng o'quvchilar
ommasiga ma'lum ham emas. Nodir hujjatlar asosida yozilgan bu asar betakror, tengi yo'q,
shu masala sohasida yaratilgan kapital tadqiqotdir.
***
BOYMIRZA HAYITNI TANQID QILGAN va TANQID QILAYOTGAN "QAHRAMON"LAR

SHO'RO tuzumi inqirozga yuz tutguncha, ya'ni 1991 yilgacha tarix fanlari doktori Boymirza HAYITga qarshi SSSRda ikki ming(!)dan ortiq tanqidiy maqola, kitob e'lon qilinibdi. Bu haqda Turkiyada
istiqomat qiluvchi o'zbek qizi, meditsina fanlari doktori Aufar Qaynar ikki jildlik kitob chop ettirgan. Bu kitobning 1-jildi "Doktor Boymirza Hayitning Asarlari va Faoliyatlari Haqida Bildirilgan Fikrlar" deb nomlanib, bundan G'arbiy Ovrupo, AQSh va Sharq mamlakatlarida bosilib chiqqan maqolalar,
2-jilddan esa sobiq SSSR da bosilib chiqqan maqolalar o'rin olgan. (Qarang: Ataturk Kultur, Dil ve Tarih Yuksek Kurumu. Ataturk Kultur Merkezi - Sayi 88. Turk Fikir ve Sanat Adamlari Dizisi. No.11. Cilt
I, Ankara, 1994, 644 S.; II jild (sobiq Sovet Ittifoqi), Ataturk Kultur markazi - Sayi 117;Yayina  Hazirlayan:Dr. Ayfer Kaynar. Ankara, 1996,608 S.
***
1991 yili Sho'rolar tuzumining parchalanib ketishi bilan, Boymirza HAYITni tanqid qilish barham topmadi, balki azksincha, O'zbekistonda yanada avj oldi.To'ppini ol desa, boshni oluvchi o'zbek tanqidchilari yenglarini shimarib, "Yurtboshlari" rahnamoligida qaytadan doktor Boymirza
HAYITni tanqid qilish ma'rakasini boshlab yubordilar.

Masalaning eng qiziq tomoni shundaki, SHO'ROlar zamonida o'zini "demokratman" deb, ko'kragiga urib yurgan shovvozlar pul chiqmaydigan "demokratlik"ni bir chekkaga yig'ishtirib qo'yib, laganbardorlik
ko'chasiga kirib ketdilar. Shundaylardan biri Sharof Rashidov davrida "demokrat" bo'lib,nom chiqargan, Rashidovning xom asarlarini maqtashdan o'zini tiya olgan Ozod domla SHARAFUTDINOV bo'ladi.
Katta o'g'li Alisher O'zbekiston Ichki Ishlar vazirligi Tergov bo'limining boshlig'i etib tayinlanganidan beri, Ozod domla tanib bo'lmaydigan darajada o'zgarib ketdilar. YURT Boshlig'iga yaqinlashish
yoqdimi, har holda domla yozgan maqolalari bilan o'zlarini o'zlari inkor etib kelyaptilar.

Mashhur olim Boymirza HAYIT nima uchundir Is. Karimovga yoqmay qolganlar. Buning sababi noma'lum. Ikkinchi bir xuddi shunday taqdirli shaxs - RO'ZI NAZAR Is. Karimovga va atrofidagi mulozimlariga yoqib qolgan. Is. Karimov Ro'zi Nazar va uning o'g'li Erix-Erkinnni Prezident
dargohida qabul qildi, ular bilan birgalikda rasmga ham tushdi, uni qo'li ostidagi gazetalarda e'lon ham qildirdi. Bundan tashqari taqdiri o'xshash bo'lsa-da, olimlik ko'chasiga kirmagan Ro'zi Nazar istagan vaqtida Vatanga borib kela oladi. Unga Yurtning darvozalari lang ochiq. Biroq dunyoga tanilgan tarixchi olim Boymirza HAYIT bu imkoniyatdan mahrum qilingan. Hozirgi zamonda O'zbekistonda olim
Boymirza Hayit haqida ijobiy fikr bildirish man etilgan, tanqid qilish esa rag'batlantirilgandir.

Tanqidchi Ozod Sharafutdinov tarixchi olim Boymirza HAYITning birorta asarini o'qimagan. Bu - hammaga ayon bir hol. Biroq B. Hayitni nima qilib bo'lsa ham, tanqid qilish kuyiga tushgan tanqidchi nemis olimi Ingeborg BALDAUF haqida maqola yozib, mana shu nemis olimi tilidan B. Hayitni tanqid qilmoqchi bo'ladi. Tanqidchi Sharafutdinov yozadi:

"O. Sharafutdinov: - Ingeborg xonim, nechundir Sizning yigirmanchi yillar adabiyoti haqidagi maqolalaringizda Boymirza Hayit asarlariga murojaat qilish kam ko'rinadi. Siz u kishining asarlaridan
xabardormisiz?

I. Baldauf: - Bilasizmi, u kishining asarlarini o'qiganman, albatta. Lekin ko'pgina dalillarning manbasini ko'rsatmaydi. Shuning uchun ayrim gaplariga ishonmay qolaman" ["Yozuvchi" gazetasi, 8-son, 2000 yil, 9 iyun, 3-bet].

Bu gaplarni Ozod Sharafutdinovning o'zi to'qib chiqarganligini, haqiqatga mos kelmasligini ko'rsatish uchun bir-ikki dalillarga murojaat etaylik. B. Hayitning oxirgi "Bosmachi" kitobida 423 ta, "Sobiq Sovet
Ittifoqida Turklik va Islomning Ba'zi Masalalari" nomli kitobida 673 ta manba ko'rsatilgan. Olimning boshqa asarlarida ham yuzlab man'balar keltirilgan.

Shu yo'l bilan "Is. Karimov Qahramoni" bo'lguncha, haq yo'lidan borib, haqiqatni aytib, oddiy xalq mehrini qozonish birdan-bir halol yo'l emasmi, tanqidchi janoblari?! Agar yetmish yoshimizda haq gapni aytishdan bosh tortsak, qachon chin so'zimizni o'z xalqimizga yetkazishga ulguramiz?! Yolg'on va tuhmatdan to'qilgan qamchi vositasida bir halol va buyuk olimni nohaq savalash yo'li bilan orttirgan amalu unvonlar xalq o'rtasida hurmat keltirarmikin?!

Navoiy hazratlari bir g'azallarida ushbu g'oyani olg'a surgan ekanlar: "Kimki bir ko'ngli buzuqning xotirin shod aylagay, Oncha bor, kim Ka'ba vayron bo'lsa, obod aylagay" (Navoiy)

"Yurt Bosh"lari bitik va buyruqlarini bo'yinlariga tumor qilib osib olgan tanqidchilar Navoiy o'gitlariga ham bir o'girilib, murojaat etarlar degan umidimiz ham yo'q emas.

***

Boymirza HAYIT 1917 yil dekabr oyida tassis etilgan TURKISTON (QO'QON) MUXTORIYATIning tengdoshidir. Boymirza domlaning hayoti Turkistonlik ilm ahli, vatanparvar qiyofasiga yorqin sahifa bo'lib qo'shiladi, uni boyitadi, to'ldiradi, mukammallashtiradi. Turkiston ilm ahlining ma'naviyat kitobi Boymirza Hayit timsolisiz mukammal bo'la olmaydi.

Boymirza domla jadidlar - Munavvarqori, Behbudiy, Mustafo Cho'qay, Fitrat,Cho'lpon, Vali Qayyumxonlar ko'targan mustaqillik bayrog'ini to Turkiston mustaqillikka erishguncha gard yuqtirmasdan saqlab, turli yog'iylardan himoya etib kelgan fidokor vatanparvar olim
hisoblanadi.

Turkiston Muxtoriyati va Boymirza Hayitning bir vaqtda 85 yoshga to'lishlarida tasodifiylikni emas, qonuniyat borligini sezaman.

Ellik millionli Turkistonlik vatandoshlarimiz qatori biz ham fidoyi olimimiz BOYMIRZA domla HAYITga mustahkam sog'liq va uzoq umr tilab qolamiz.

Turkiston xalqi baxtiga doimo sog'-salomat bo'ling, domla!

***

Khayrulla Ismatulla

Indiana Universiteti
Blumington
AQSh